Kiedy sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej?

PYTANIE: Mój były mąż nadużywa alkoholu i nie interesuje się naszą córką. Często też kłócimy się o sposób jej wychowania. Czy mogę złożyć wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej do sądu?

Instytucja pozbawienia władzy rodzicielskiej jest najostrzejszym środkiem jakim włada sąd w stosunkach między rodzicem a dzieckiem. Zastosowanie go powoduje, że rodzic traci całkowicie władzę rodzicielską. Z tego powodu środek ten znajduje zastosowanie dopiero wtedy kiedy inne łagodniejsze sposoby okazały się nieskuteczne, okoliczności danego przypadku są drastyczne lub zastosowanie innych środków jest niecelowe.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje następujące przesłanki, których zaistnienie powoduje, że sąd wydaje orzeczenie pozbawiające rodzica bądź rodziców władzy rodzicielskiej:

1.    Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej.

2.    Nadużywanie władzy rodzicielskiej.

3.    Rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka.

Należy podkreślić, że każda z tych przyczyn stanowi samodzielną postawą wydania decyzji przez sąd oraz że w razie jej wystąpienia sąd musi wydać orzeczenie. W dalszej części każda przesłanka zostanie szczegółowo omówiona.

         Istnieje dodatkowa podstawa do orzeczenia pozbawienia władzy rodzicielskiej, a mianowicie w przypadku gdy mimo ograniczenia władzy rodzicielskiej polegającego na umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo jeśli dziecko zostało powierzone małżonkowi lub innej osobie niespełniającej kryteriów dotyczących rodzin zastępczych, nie ustały przyczyny tego ograniczenia, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. W razie wystąpienia tej przesłanki sąd może (czyli nie musi) pozbawić władzy rodzicielskiej.

TRWAŁA PRZESZKODA W WYKONYWANIU WŁADZY RODZICIELSKIEJ

Definicję trwałej przeszkody można zbudować jako przeciwieństwo przeszkody przemijającej, skutkującej zawieszeniem władzy rodzicielskiej. Zatem ocenę należy dokonać woparciu o czas jej trwania. Jeśli przeszkoda ma trwać wiele lat np. skazanie na wieloletnią karę pozbawienia wolności, należy uznać że ma ona charakter trwały. Dodatkowo trwałość przeszkody może zostać wykazana poprzez określenie stosunków, jakie będą panować po ustaniu przeszkody, jeśli ulegną zasadniczej zmianie, np. dzieci małe staną się dorosłe, to przeszkodę należy uznać jako trwałą. Przykłady trwałej przeszkody: wyjazd jednego lub obojga rodziców zagranicę, połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem, długoletni pobyt w zakładzie karnym, umieszczenie w zakładzie leczniczym z powodu nieuleczalnej choroby. Przeszkoda musi trwać cały czas, w razie jej ustania sąd może przywrócić władzę rodzicielską. Ponadto przyczyna ta może być niezawiniona.

NADUŻYWANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

            Przesłanka ta wystąpi w każdym przypadku, gdy dobro dziecko zostaje narażone, przykładowo: przekroczenie granic prawa karcenia dziecka, zmuszanie go do ciężkiej pracy, wychowywanie go we wrogości do drugiego rodzica, wpajanie mu zasad aspołecznych lub niemoralnych, rozpijanie dziecka. W orzecznictwie sądu najwyższego wskazano, iż  „pozbawienie kilkuletniego dziecka naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej opieki matki oraz możliwości wychowywania się wspólnie z małoletnim rodzeństwem i zatrzymania go na stałe - wbrew woli matki - w obcym kraju zawiera elementy nadużycia władzy rodzicielskiej ze strony ojca, które uzasadnia pozbawienie go tej władzy” (Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 14.10.1970 r. III CRN 181/70).

RAŻĄCE ZANIEDBYWANIE OBOWIĄZKÓW WOBEC DZIECKA

            Kluczowym elementem jest tu określenie rażące, czyli inaczej ponadprzeciętne, bardzo duże, poważne zaniedbywanie obowiązków wobec dziecka. Przesłanka ta dotyczy wszystkich zachowań wobec dziecka. Przykładowo może to być porzucenie dziecka; brak troski o jego fizyczny i duchowy rozwój; głodzenie dziecka; tolerowanie jego złego prowadzenia się; istotne zaniedbania wychowawcze, np. w postaci nieposyłania dziecka do szkoły; stwarzanie sytuacji stanowiących zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka; naganne zachowanie się dziecka w szkole i jego złe postępy w nauce, które są wynikiem zaniedbań rodziców, alkoholizm rodziców, ich rozwiązły, pasożytniczy i niemoralny styl życia itp.

Na zakończenie warto dodać, iż trwają prace legislacyjne nad zmianą przepisów i wprowadzeniem dodatkowego paragrafu, którego istota polega na tym, iż sąd nie mógłby orzec pozbawiania władzy rodzicielskiej wyłącznie z powodu trwałej niezawinione przeszkody,  w szczególności z powodu trudnej sytuacji materialnej.

Magdalena Janowska,

Komitet Ochrony Praw Dziecka w Gdańsku